การเปลี่ยนแปลงสังคมและเศรษฐกิจในกรุงรัตนโกสินทร์ช่วงต้น เป็นช่วงเวลาสำคัญที่ประเทศไทยเริ่มสร้างสถาบันการปกครองและระบบเศรษฐกิจใหม่ที่แตกต่างจากยุคกรุงศรีอยุธยาอย่างชัดเจน การก่อตั้งกรุงรัตนโกสินทร์ในปี พ.ศ. 2325 โดยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก มหาราช (รัชกาลที่ 1) ได้เปลี่ยนวิถีชีวิตและการปกครองของสังคมไทยอย่างลึกซึ้ง

ด้านสังคม ในยุคนี้มีการฟื้นฟูศาสนาและวัฒนธรรมอย่างเข้มแข็ง พระราชกรณียกิจที่สำคัญคือการสถาปนาพระพุทธศาสนาให้กลับมาเป็นศูนย์กลางของชีวิตผู้คน พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมีการสร้างวัดใหม่ เช่น วัดพระแก้ว เพื่อยกระดับความสำคัญของกรุงรัตนโกสินทร์ในฐานะเมืองหลวงและศูนย์กลางศาสนา นอกจากนี้ การฟื้นฟูประเพณีและวรรณกรรมยังเป็นเครื่องมือในการสร้างเอกลักษณ์ของชาติและความเชื่อมโยงกับอดีตกรุงศรีอยุธยา

สังคมไทยในช่วงต้นรัตนโกสินทร์ยังคงมีความเหลื่อมล้ำระหว่างชนชั้นสูงและชนชั้นล่างอย่างชัดเจน ชนชั้นเจ้านายและขุนนางเป็นกลุ่มที่มีอำนาจในการตัดสินใจเรื่องการปกครองและเศรษฐกิจ ขณะที่ชาวนาและประชาชนทั่วไปยังคงมีบทบาทในการผลิตอาหารและสินค้าพื้นฐานเป็นหลัก แต่มีการจัดระเบียบระบบแรงงาน เช่น การเกณฑ์ไพร่ เพื่อให้เกิดการจัดสรรทรัพยากรที่มีประสิทธิภาพ

ด้านเศรษฐกิจ ยุคต้นกรุงรัตนโกสินทร์มีการพัฒนาเศรษฐกิจการเกษตรเป็นหลัก โดยเฉพาะการทำนาและการผลิตข้าวซึ่งเป็นสินค้าส่งออกที่สำคัญ พระมหากษัตริย์ทรงมีบทบาทในการควบคุมการค้าและการจัดสรรที่ดินเพื่อให้เกิดความมั่นคงทางเศรษฐกิจ การควบคุมเส้นทางการค้าทางน้ำ โดยเฉพาะแม่น้ำเจ้าพระยา มีผลทำให้กรุงเทพฯ กลายเป็นศูนย์กลางการค้าในภูมิภาค การติดต่อค้าขายกับประเทศเพื่อนบ้าน เช่น จีน และยุโรป ก็เริ่มขยายตัว ทำให้เกิดการสะสมทุนในมือของชนชั้นปกครอง

การเปลี่ยนแปลงที่สำคัญอีกด้านหนึ่งคือการจัดระเบียบภายในเพื่อป้องกันการรุกรานจากภายนอกและการรักษาความมั่นคงของรัฐ การใช้ระบบศักดินาในการแบ่งหน้าที่และสิทธิประโยชน์ระหว่างชนชั้นต่างๆ ยังคงเป็นแกนหลักในการปกครอง แต่ก็เริ่มมีการปรับตัวในเชิงเศรษฐกิจเพื่อรองรับความเปลี่ยนแปลงในภูมิภาค

ช่วงต้นของกรุงรัตนโกสินทร์จึงเป็นยุคที่มีการสร้างรากฐานที่แข็งแกร่งทั้งในด้านสังคม วัฒนธรรม และเศรษฐกิจ ซึ่งส่งผลต่อการพัฒนาประเทศในยุคต่อมาอย่างมาก